تاریخچه طب سنتى ایران (۳)

تاریخچه طب سنتى ایران (۳)

در نوشته پیشین تا جایى پیش رفتیم که به معرفى کتب ده جلدى خوارزمشاهى پرداختیم. بد نیست بدانیم که سه کتاب دیگر نیز به زبان فارسى نوشته شده است که عبارتند از «یادگار» - «اغراض الطبیه و مباحث العلائیه» و «خف علایى و یا خفى علایى».

از جمله کتاب هایى که در چنین دورانى تالیف شد مى توان از کتاب قانون شیخ که شامل پنج کتاب بدین ترتیب است، نام برد:

۱- کلیات که شامل چهار فن و چهار شیوه است.

۲ _ ادویه مفرده (داروهایى گیاهى) که شاملیت آن بر دو جمله است.

۳ _ بیمارى هاى اعضاى بدن از سر تا نوک پا که شامل بیست و دو تکنیک است.

۴ _ بیمارى هاى تخصصى که به عضو خاصى اختصاص ندارد.

۵ _ داروهاى گیاهى مرکب که در بردارنده مقالات و دو جمله است.

یکى از مولفین بزرگ کتاب هاى طبى در تمدن اسلامى، سید اسمعیل طبیب بوده است. از دوران حمله مغول و خسارات فراوان وارده بر ایران زمین، تا دوران قاجار هیچ کتاب و رساله پزشکى اى نوشته نشده است.

کتاب «تحفه حکیم مومن» اثر محمد مومن بن میرزا محمد زمان تنکابنى از آثار درخشان در زمینه طب سنتى و خواص گیاهان، کانى ها، روغن ها و مواد طبیعى درمانى است که قدمت آن حدوداً از زمان صفویه انتشار یافته است.«تحفه حکیم مومن» در نتیجه و حاصل مطالعات نویسنده آن در دوران خود است، قابل توجه است که عموماً در آن دوران تحصیل علم پزشکى که به همراه حکمت و فلسفه و تواماً آموخته مى شده است شکل یادگیرى در حضور استاد به صورت دیدن چهره و حال و هواى بیمار (معاینه)، نبض گیرى و نسخه نویسى (تغذیه و گیاهان مفرده و مرکبه دارویى) بوده است، چنانچه تا حدود نیم قرن پیش در کشور ایران هنوز این روش وجود داشته است.

یکى از کتب قابل توجهى که در این دوره تالیف شد کتاب «مالا یسع الطبیب جهله یا مالا یسمع الطبیب» تالیف یوسف بن اسماعیل خویى شافعى معروف به «ابن الکبیر» است که نام آن را «جامع» گذاشته اند که شامل دو کتاب یا دو قسمت است که اولى در دوا هاى مفرده و تغذیه و دومى در داروهاى مرکب است.

کتاب دیگر به نام «جامع المفردات الادویه و الاغذیه» تالیف ابن ابیطار (ضیاءالدین عبدالله بن احمد مالقى اندلسى) «اهل اسپانیا» است.

 کتاب دیگرى که در این زمینه خوش درخشیده است «تذکره شیخ داود انطاکى» این کتاب، نوشته شیخ داود بن انطاکى «پزشک» است که ملقب به بینا بوده است و این کتاب شامل چند باب است:

باب اول: در زمینه کلیات علوم پزشکى

باب دوم: در قوانین افراد و ترکیب

باب سوم: در مفردات و مرکبات

باب چهارم: در بیمارى ها

کتاب هایى که در این زمینه به تالیف رسیده است کتاب «حاوى رازى» و اختیار «شرح جالینوس بر بقراط» و «قرا با دین موجز» و «حواشى بر قانون ابن سینا» و «رساله در فصد» است.

کتاب قانون اثر ابوعلى سینا، سال هاى سال در کشورهاى اروپا مورد توجه بوده و تدریس شده است و در دانشکده هاى پزشکى سراسر جهان به زبان هاى مختلف تدریس گشته است.

کتاب معالجات بقراطى نیز در این زمینه در آن دوران منتشر شد.

کتاب حاوى کبیر و صغیر: کتاب حاوى به زبان ساده تالیف «محمدبن زکریاى رازى» پزشک نامى ایران است. این کتاب بعد از مرگ رازى با کمک و زحمت خواهر رازى تدوین گشته است. به طورى که در اخبار است رازى یادداشت هاى حاوى را تهیه کرده است ولى عمرش براى تدوین کامل آن کفاف نداده است و همان گونه که مى دانیم کتاب «حاوى» دایره المعارفى است که شامل ماوقع و آنچه است که در مطب رازى رخ داده و حاصل معالجه و روایت علایم بیمارى بیماران در بیمارستان است و شاهکار بزرگ علم پزشکى و مایه افتخار تمدن بزرگ اسلامى است.

کتاب حاوى شامل ۱۲ باب است بدین شرح:

۱ _ در درمان بیمارى ها و بیماران

۲ _ در حفظ بهداشت

۳ _ در بخیه و شکسته بندها و زخم ها

۴ _ در نیروى داروها و غذاها

۵ _ در داروهاى مرکب

۶ _ در صنایع پزشکى و وسایل مورد استفاده در این صنعت

۷ _ در داروسازى رنگ و مزه و بوى داروها

۸ _ در بدن ها، انواع طبایع و چگونگى عملکرد آنها

۹ _ در وزن ها و پیمانه ها

۱۰ _ در تشریح اعضاى بدن، آناتومى و فواید و کارآمدى هر عضو بدن

۱۱ _ در دلایل و اسباب و وسایل طبیعى در پزشکى

کتاب حاوى همچنین به زبان لاتین «Continens» نیز ترجمه شده است. بهترین نسخه کتاب حاوى همان است که در کتابخانه اى در نزدیکى مادرید اسپانیا موجود است که بهترین نسخه این کتاب است که با اقتباس از آن جلدهاى دیگرى بدین شرح منتشر شده است:

جلد اول: بیمارى هاى مربوط به سر (مغز و اعصاب)

جلد دوم: بیمارى هاى چشم

جلد سوم: بیمارى هاى گوش و بینى و دندان

جلد چهارم: بیمارى هاى ریه

جلد پنجم: بیمارى هاى مرى و معده

جلد ششم: استفراغ ها، چاقى و لاغرى

جلد هفتم: بیمارى پستان، کبد و قلب

جلد هشتم: ورم امعا و بیمارى هاى مربوطه