بارهنگ و خواص آن

  

بارهنگ گیاهی است چند ساله، علفی و تا ارتفاع ۷۰ سانتی ‏متر رشد می کند. ساقه ی این گیاه بیشتر ایستاده و گاهی به طرف زمین متمایل شده است، همچنین فاقد شیار بوده و به تعداد فراوان است.
برگ‏ های بارهنگ بیضی شکل و دارای دمبرگ‏ های بلندی هستند که از این گیاه خارج می‏ شوند. این برگ‏ ها ۳ تا ۹ رگبرگ مشخص و برجسته دارند.
گل‏ هایش کوچک و به صورت اجتماع سنبله استوانه‏ ای، در انتهای ساقه‏ قرار گرفته ‏اند و به رنگ سبز متمایل به قهوه‏ ای هستند. قسمت مورد استفاده گیاه، برگ و دانه‏ آن است و دانه ‏های آن کوچک، تخم ‏مرغی و به رنگ قهوه ‏ای تیره هستند. زمان جمع‏ آوری این دانه‏ ها، از اواسط بهار به بعد است. گیاه تقریبا در تمام نقاط ایران رویش دارد.

تاریخچه

بارهنگ از دیر باز در دسترس بشر بوده و در کشاورزی مصرف می ‏شده است. رویش گونه‏ های خاصی از بارهنگ، همراه با سکنی گزیدن انسان در مناطق مختلف (به ویژه در مستعمرات اروپایی) افزایش یافته است.
سرخپوشان آمریکای شمالی و مائوری‏ های نیوزلند، بارهنگ را رد پای مرد انگلیسی ” English Mans Foot ” می ‏نامند؛ زیرا رویش آن از نواحی مربوط به مستعمره‏ های انگلیسی آغاز شد.
دانه بارهنگ در تفاله مالت (که قبلا به عنوان کود مصرف می ‏شد) و پشم صادر شده به انگلیس دیده شده و کاربرد آن در خوراک طیور متداول است. مخلوطی از دانه آسیاب شده بارهنگ و روغنگلو درد مصرف می‏ کنند. کاربرد دانه و کلوئید تصفیه شده بارهنگ در محصولات مسهل تجاری و عرضه شده به صورت فله ‏ای متداول است.
را به طور موضعی برای رفع التهاب به کار می ‏برند. همچنین مخلوط جوشانده آن را با عسل برای درمان

ترکیبات مهم

این ترکیبات عبارت هستند از: ایریدوئید گلوکزید از جمله آکوبین(رینانتین). موسیلاژ به میزان حدود ۵/۶ درصد که حاوی دست کم چهار پلی ساکارید می ‏باشد.
تانن ‏ها، کومارین از جمله آسکولتین، فلاونوئید از جمله آپی ژنین، اسید سیلی سیک به میزان دست کم یک درصد و املاح روی و پتاسیم.

اثرات مهم

* برگ بارهنگ در درمان تورم نزله ‏های قسمت‏های فوقانی تنفسی (به علت دارا بودن تانن و موسیلاژ گیاه) موثر است. تمام اشکال خیسانده عصاره مایع، شربت، آب برگ تازه و پاستیل‏ های تهیه شده از آن، مصرف می ‏شود.
عصاره آبی در حالت سرد و عصاره مایع آن و همچنین آب برگ بارهنگ، اثرات توقف باکتری ‏ها و باکتری کشی را دارا است؛ در حالی که دم کرده و جوشانده برگ، فاقد اثر است؛ چرا که در اثر گرما د- گلوکزیداز آن شکسته شده و از عمل فعال شدن اجسام بعدی، جلوگیری می‏ کند.
* دانه بارهنگ در درمان یبوست (اثر اصلی) کاربرد دارد و به عنوان داروی ضد التهاب دستگاه گوارش مصرف می‏ شود.

طریقه و میزان مصرف 

برگ:
بر روی ۲ تا ۴ گرم برگ خرد یا پودر شده، یک لیوان آب سرد ریخته و تا حد جوشیدن، حرارت دهید و بعد از آن حرارت را خاموش کنید. سپس ۱۰ دقیقه صبر کرده و محصول را صاف و میل کنید.
فرآورده‏های گیاهی‏ برگ بارهنگ، بیشتر به صورت تی بگ حدود یک گرمی عرضه می ‏شود و داروهای گیاهی تهیه شده از برگ، به صورت قطره یا شربت، به عنوان ضد سرفه و خلط ‏آور در بازارهای جهان، در دسترس هستند.
دانه:
منابع مختلف، مصرف روزانه بین ۵ تا ۱۵ گرم دانه‏ را توصیه کرده‏‏ اند. دانه‏ ها را داخل نصف استکان آب ریخته، مخلوط کرده و میل نمایید.

مهم ‏ترین اثرات گزارش شده ی بارهنگ:

(مربوط به برگ و دانه Major Plantago) ضد آلزایمر، ضد آرتریت، ضد تصلب شرائین، ضد باکتری، ضد سرطان، ضد کرم، ضد شکنندگی عروق، ضد ادم، ضد التهاب، ضد اکسیدان، ضد تب، ضد روماتیسم، ضد قارچ کاندیدا، ضد عفونی کننده، ضد تومور، ضد سرفه، ضد زخم‏ های داخلی، قابض، بازکننده برونش ‏ها، ملین، مسهل، معرق، هضم کننده غذا، ادرار‏آور، خلط ‏آور، محافظ کبد، محرک ایمنی بدن، شیرافزا، کاهش دهنده چربی، مقوی رحم، ترشح‏ کننده اسیداوریک در ادرار و درمان کننده زخم.

عوارض جانبی

برگ و دانه در حد مصرف دارویی، همراه  با عارضه نیستند.

نکات ضروری

۱- در هنگام مصرف بارهنگ، باید مایعات به مقدار زیاد نوشید تا موسیلاژ روی سطح دانه‏ ها، به خوبی بتوانند آب جذب کنند و متورم شوند و از متراکم شدن در معده و روده جلوگیری شود.
۲- مصرف بارهنگ در زمان حاملگی و شیردهی توصیه نمی ‏شود؛ چون روغن دانه که شباهتی به روغن خردل دارد، باعث تحریک رحم شده و با حالت مسهلی که ایجاد می‏ کند، ممکن است مشکل ساز شود.
۳- ممکن است روغن مذکور دانه باعث آلرژی، التهاب و درماتیت در بعضی افراد حساس گردد.
۴- ممکن است دانه‏های بارهنگ موجود در بازار ایران مربوط به گونه دیگری از بارهنگ به نام Major Plantago (یا بارهنگ کبیر با نام‏های مترادف Exaltata Plantago و یا Cemata Plantago)، مربوط باشد.
این گونه بارهنگ دارای برگ ‏های پهن و بزرگ است که بر روی سطح  زمین قرار گرفته‏ اند. در پهنگ این برگ ‏ها ۳ تا ۱۱ رگبرگ سراسری در طول برگ به خوبی نمایان است. گل ‏ها به صورت سنبله درازی بر روی محوری که از وسط برگ‏ ها می ‏روید ظاهر شده که سپس به میوه و دانه‏ هایی که بر روی همین محور قرار دارند تبدیل می‏ شوند.
قسمت مورد استفاده این گیاه، دانه، برگ و ریشه است که در طب عوام از آن ها استفاده می‏ شود.
گونه دیگری که ممکن است از دانه آن در ایران به عنوان بارهنگ استفاده شود Media Plantago می‏ باشد.
دانه بیشتر گونه‏ های بارهنگ (Plantago) حاوی موسیلاژ بوده که در نقاط مختلف جهان مورد مصرف دارویی مشابه دارند.

---

قسمت 2

---

خواص بارهنگ

 

 

 گیاه بارهنگ

این گیاه در جاهای مختلفی می روید و انواع مختلفی دارد. معمولاً از دانه های این گیاه استفاده می شود. از این گیاه برای ناراحتیهای تنفسی استفاده می شود و یکی از گیاه های لعاب دار و دارای ماده سافورین است.

دانه های آن را در آب خیس می کنند. این گیاه عوارض جانبی ندارد. از برگ این گیاه به وفور استفاده می شود و برگ آن خاصیت ضد عفونی کننده دارد و همچنین دانه این گیاه هم خاصیت ضد عفونی کننده و خلط آوری خوبی برای دستگاه تنفسی دارد.

به فارسی گیاه و تخم آن را «بارهنگ » و در برخی مناطق ایران « بار تنگ» و در تبریز « تخم بیزوشا» گویند . در کتب طب سنتی با نامهای « بار تنگ» و یا عربی آن « لسان الحمل کبیر» نامبرده می شود. به فرانسوی آن را Plantain ، Plantain   majeur و Grand   plantain و به انگلیسی Plantain و         plantain Larger  نامند . در هند در ایالت بمبئی نیز آن را « بار تنگ» می نامند. گیاهی است از خانوادۀ Plantaginaceae نام علمی آن Plantago  major  L. است. گونۀ دیگری به نام Plantago   asiatice  L. در برخی مدارک به عنوان مترادف بارهنگ یا لسان الحمل کبیر ذکر شده است .

مشخصات

گیاهی است چند ساله به بلندی 45- 10 سانتی متر بدون ساقه . برگها تخم مرغی پهن ، ضخیم ، دراز و دارای 9-3 رگبرگ کاملاً مشخص صاف یا پوشیده از کرک که به شکل گروهی مستقیماً از ریشه از محل یقه از خاک بیرون آمده اند. گلها خوشه ای و در انتهای یک پایۀ گل دهنده گُرز مانند ظاهر می شوند. میوۀ آن دارای دو خانه است و در هر خانه 8-4 دانۀ تخم مرغی کوچک وجود  دارد. اغلب قسمتهای اندام گیاه نظیر برگ ،ریشه و تخم آن مصارف دارویی دارد.

تکثیر بارهنگ از طریق کشت تخم آن در زمین اصلی صورت می گیرد و روش کاشت آن شبیه اسفرزه است که در آن بخش ذکر شده است .

بارهنگ در اطراف تهران ، ری ، کرج و در گیلان در لاهیجان ، در آذربایجان در تبریز، سراب ، سهند ، و در کردستان ، خراسان ، اصفهان ، بلوچستان دیده می شود . این گونه بارهنگ در اروپا ، شمال آفریقا ، امریکای شمالی و هند انتشار دارد. چند گونه از خانوادۀ بارهنگ در ایران می رویند که از نظر خواص دارویی بسیار مشابه بارهنگ هستند . نامهای علمی آنها عبارت است از :

1- Plantago  lanceolata  L. . این گونه در کتب طب سنتی با نام « لسان الحمل صغیر» ذکر می شود و فارسی آن « بارهنگ نیزه ای » است . به فرانسوی Plantain   lanceole و Herbe  a  cinq  coutures و Oreill  de liver گفته میشود.

این گیاه چند ساله است و بدون ساقه می باشد . برگهای آن دراز نیزه ای نوک تیز که دارای 5-3 رگبرگ مشخص است . میوۀ آن به شکل کپسول و کمی دراز است که در آن 2 دانه قرار دارد. دانه ها کمی دراز ، و لیز است و در طرف داخل دانه دارای شیاری می باشد. این گیاه در ایران در منطقۀ تهران ، کرج ، شمیرانات ودر گیلان در رشت ، لاهیجان ، و در ساحل آستارا و در آذربایجان در تبریز در کنار شهرها و در اطراف اردبیل ، خوی و در خراسان در مناطق مرزی حریرود و در اراک و تفرش ، لرستان ، خرم آباد ، ملایر ، مسجد سلیمان ، شیراز، کرمان ، بلوچستان ، زابل و سیستان دیده می شود در اروپا و همچنین در هند نیز انتشار دارد.

2- Plantago   media  L. که به فرانسوی Plantain   moyen گفته میشود گیاهی است چند ساله بدون ساقه برگها همه از ریشه خارج شده اند و در هر دو سطح پوشیده از کرک، تخم مرغی و دارای 9-5 رگبرگ مشخص هستند. این گیاه در آذربایجان و اطراف رشت می روید.

دو گونۀ فوق از نظر خواص خیلی شبیه بارهنگ رسمی و از نظر شکل بوته نیز با کمی اختلالات مشابه می باشند.

گونۀ دیگری از گیاهان این خانواده که از نظر خواص مشابه بارهنگ است ولی از نظر شکل کمی متفاوت است به نام Plantago  coronopus  L. میباشد. به فرانسوی Hart^,s   horn گفته می شود. این گونه در کتب طب سنتی با نام            « اوذَینه» آمده است . گیاهی است یکساله و دوساله و در برخی مناطق چند ساله بدون ساقه و کم و بیش پوشیده از کرک. برگها دراز، مثلثی ، با بریدگی که همه از ناحیۀ یقه ریشه بیرون آمده اند این گیاه در ایران در مراتع و چمنزارهای بوشهر، در آبادان ، مسجد سلیمان و بلوچستان دیده می شود [ از فلورا ایرانیکا].

فلورا ایرانیکا معتقد است که دو گونه فرعی از این گیاه یکی به نام علمی Plantgo   coronopus  Sub   coronopus در گرگان، لرستان (پشت کوه)، مهران، بختیاری، قصر شیرین،اهواز، بوشهر، برازجان بلوچستان وجزیرۀ هرمز می روید و دومی به نام علمی  Plantgo   coronopus  Sub commutata (Guss.) Pilger در لرستان ، پشت کوه ، ایلام مهران ، بین دهلران و شوش و در فارس ، بوشهر، دشت ارژن ، کازرون ، لار ، جزیرۀ قشم و حاجی آباد نزدیک طارم انتشار دارد.

4- Plantago   crassiflia   Forsk که مترادف P.maritima L. می  باشد. نام اصلی این گونه سابقاً P.maritima گفته می شد. این گونه به فرانسوی Plantain  maritime گفته می شود. و از نظر شکل کم و بیش شبیه سایر گونه هاست. این گیاه بیشتر در سواحل شنزار می روید. در ایران در غرب تهران در مردآباد کرج ، در آذربایجان غربی در ساحل دریاچه در نقاط شور ساحلی، در افشار در کنار آبهای معدنی احمدآباد ، در مرکز در کوه قهرود و در مناطق مرزی حریرود و در شرق دیده می شود.

ترکیب شیمیایی

در گیاه بارهنگ و اکثر سایر گونه های مشابه بارهنگ گلی کوزید اوکوبین یافت می شود [ کوبوتا]. و بعلاوه دارای مادۀ پلانتاژین می باشند[ چونگ کوئو تو نونگ یائوچی ] . در تخم یا دانه های آنها مقدار زیادی مواد گلوتینی و بعلاوه پلانته نولیک اسید ، سوکسی نیک اسید ، آدنین [ کاریونه وکیمورا]، کولین، اوکوبین وجود دارد [ اوگاتا & نیشی اوجی ].

در گزارش تحقیقات دیگری آمده است که در گیاه وجود گلی کوزید اوکوبین تایید شده و در تخمهای آن در حدود 183/0 درصد مادۀ هولوزید پلانتئوز وجود دارد . در برگهای آن تعدادی گلوکوزید ، ساپونین و ترکیبات تلخ یافت می شود [G.I.M.P] .

معمولاً در بازار زیر عنوان بارهنگ مخلوطی از چند گونه و عمدتاً P.major و P.lanceolata و مقداری نیز از سایر گونه های فوق عرضه می شود. از نظر ترکیبات شیمیایی و خواص گونه های فوق کم و بیش شبیه هستند و همۀ آنها از نظر زراعی علف هرز مراتع محسوب می شوند ولی از نظر دارویی دارای خواص مفیدی می باشند. در هند برگهای تازۀ بارهنگ بخصوص گونه  P.lanceolataدارای خاصیت ضد باکتری است و روی زخمها و جراحتها ونقاط ملتهب می گذارند ، خیلی مفید است [ G.I.M.P] . این کار را مرسو است که در گیلان ، شمال ایران نیز می کنند و از له شدۀ برگ بارهنگ برای التیام زخم استفاده می کنند. آقای دکتر H.Leclerc نیز در تجربیاتی نشان داده است که اگر برگ تازۀ بارهنگ را چند ساعت در آب جوشیده گذارند و قطعات آن را روی زخمها بیندازند درالتیام زخم تسریع می شود. در هند از برگهای گونۀ P.major نیز به همین ترتیب استفاده می شود و از دانه های بارهنگ به عنوان تونیک و محرک و برای معالجۀ اسهال خونی تجویز می شود ، بعلاوه از برگها و ریشۀ بارهنگ نیز به عنوان تب بر مصرف می شود. در فرانسه مرسوم است از برگها یا ریشۀ بارهنگ 100 – 50 گرم گرفته در یک لیتر آب جوشانده و برای قطع اسهال 3 فنجان در روز می خورند قابض و آرام بخش است .