سیر تاریخی و علمی حجامت در تمدن بشری

سیر تاریخی و علمی حجامت در تمدن بشری

افراد زیادی در طی سالیان اخیر له یا علیه حجامت سخن گفته اند . عده ای گفته اند که حجامت یک امر اعتقادی است و چون سنت درمانی اسلام است نیاز به تحقیق و بررسی علمی ندارد و در سوی دیگر عده ای مخالفت را بدانجا رسانیده اند که می گویند چون حجامت از آن طرف مرز نیامده و جایگاهی در طب رایج ندارد ، اصلا نباید مورد دقت و بررسی قرار گیرد . بنابراین حجامت نیز مثل برخی مباحث دیگر گرفتار دینداران متحجر که بد دفاع می کنند و روشنفکران بی دین که اصلا دفاع نمی کنند شده است . به نظر می رسد برای رسیدن به قضاوت صحیح چاره ای نداریم جز اینکه از سیر تاریخی حجامت و جایگاه آن در گذشته اطلاع پیدا کرده و در قدم بعد به بررسی اثرات درمانی آن بر اساس اصول علمی امروز بپردازیم .


حجامت نام یک روش درمانی است که بر اساس قدیمی ترین سند موجود از 3300 سال قبل از میلاد مسیح در مقدونیه انجام می شده است و بعدها از مقدونیه به یونان باستان رخنه کرده و در آن زمان شاخص پزشک بودن ، حجامت کردن و داشتن ابزار آن بوده است . ( 1 )
برخی ذکر کرده‌اند که اصول طب سوزنی و حجامت از آنجا گرفته شد که در عصر ما قبل تاریخ متفکران متوجه شدند که وقتی سربازی در میدان جنگ مورد اصابت سنگ ،‌ چاقو یا شمشیر قرار گرفته و زخمی برمیدارد ، به علت همین زخم،‌ بسیاری از بیماریهای قبلی او بهبود می‌یابد . این کشف بزرگ به ‌آنها آموخت که با فرو بردن سوزن و تیغ زدن میتوان برخی از امراض را شفا بخشید و به همین علت 2600 سال قبل از میلاد مسیح ،‌ سوزنهای فلزی در چین و شاخهای حجامت در ایران وارد اصول درمان گردیده و طب سوزنی و حجامت رواج پیدا کرد .
چینیها در بدن 600 نقطه اسرار آمیز پیدا کرده بودند و اطبای سنتی ایران نیز نقاط متعددی از بدن را برای حجامت پیدا کرده هر ناحیه را برای معالجه یک مرض بخصوص حجامت می کردند . (2ص 17)اوراق پاپیروس که از عصر باستان بدست آمده نیز نشان می دهد که حدود 2200 سال قبل از میلاد مسیح ، حجامت امری رایج بوده است . همچنین در کتاب آیورودا ( طب سنتی هند ) که مربوط به متجاوز از 1500 سال قبل از میلاد مسیح است ، در مورد حجامت و اثرات درمانی آن بحث شده است . ( 1 )
و اما بقراط که حدود 400 سال قبل از میلاد مسیح زندگی میکرده است ، با روشهای مختلف حجامت کاملا آشنا بوده و در آثار خود به موارد استفاده و منع استفاده آن اشاره کرده است . جالینوس نیز 120 سال بعد از میلاد مسیح مطالب متنوعی در مورد حجامت در آثار خود بیان کرده است . بنابراین حجامت در جهان سابقه ای دیرینه دارد .
با ظهور اسلام ، حجامت مورد تایید و تاکید فراوان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام قرار گرفت . ( بیش از 600 روایت در مورد حجامت جمع آوری شده است .) ( 8 )


پیامبر اکرم در روایتی که در نهج الفصاحه آمده پنج چیز را از سنتهای پیامبران الهی معرفی کرده اند که عبارتند از :
حیاء ، حلم ، حجامت ، مسواک و عطر زدن .

در روایت دیگری امام علی علیه السلام می فرماید:
(( ان الحجامه تصح البدن و تشد العقل . )) ( 2 )
(( بدرستیکه حجامت بدن را سالم و عقل را نیرومند می گرداند . ))

در قرن 16 میلادی ، حجامت امری رایج در کشورهای اروپایی بود. پزشکان معروفی در این قرن از جمله Fallopio ، Dallacroce و Vidius هر کدام ابزار خاصی برای آن ابداع کرده بودند . از اوایل قرن بیستم تا کنون نیز حجامت عمدتاً از سوی مراکز درمان طبیعی ( Heilpractiker ) در آلمان انجام می شود و بعضی از پزشکان طب جدید هم به این امر مبادرت می ورزند . ( 1 )
این در مورد جایگاه و تاریخچه حجامت در جهان . اما در ایران نیز حجامت جایگاهی ویژه در فرهنگ مردم داشته و به عنوان سنتی موکد جزء اعتقادات مردم بوده است. بزرگسالان خود حجامت کرده و در بهاران کودکان خود را ملزم به انجام حجامت می کرده اند .

مردم بر اساس توصیه رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود : (( بهترین عید ، عید حجامت است )) عید خون گرفته ، روز مشخصی از سال را برای این کار تعیین می کردند . ))

ابوعلی سینا در کتاب قانون ، حجامت را از ارکان درمان محسوب کرده و تقریباً‌ برای درمان تمام بیماریها حجامت و بادکش (Cupping) را تجویز کرده است وی می گوید :
(( اگر حجامت بین دو کتف انجام گیرد، فوائد زیر را در بردارد: گرانباری دو ابرو و سنگینی پلک ها را از بین می برد و گرمی چشم را رفع می کند، چرک کنار چشم را ازمیان برمی دارد و بوی بد دهان را می زداید. اگر حجامت بر یکی از دو رگ پشت گردن انجام شود، در زدودن حالت لرزه در سر و برای رخسار ، گوشها و چشمها ، گلو و بینی فوائدی در بردارد . حجامت بر ساق پا خون را تصفیه می کند و اگر خون حیض بند شده باشد ( آمنوره) آن را باز می کند. حجامت در زیر زنخ (چانه) برای دندانها ،‌ رخسار و گلو مفید است و دماغ و آرواره ها را تصفیه می کند. حجامت ناحیه کمر ، برای رفع دملها و جوشهای ران سودمند است و برای نقرس ، بواسیر، پاغر ( ستبر شدن ساق پا ) ، بادهای مثانه و رحم و خارش پشت فایده دارد. حجامت اگر در پائین زانو انجام شود، جهت دملهای بدخیم و زخمهای مزمن در ساق و پا فایده دارد. حجامت برقوزک پا برای حالات بند آوردن خون حیض، عرق النساء ( سیاتالژی ) و نقرس مفید است . (3ص491)


زکریای رازی حجامت را به عنوان روش درمان زکام و آلرژی معرفی کرده می گوید : (( اما کسانی که رنج آنان از این بیماری افزون باشد، یعنی بدین گونه که سوراخ های بینی بسته شده و خارش داشته باشد و عطسه فراوان گردیده و آب از بینی فرو ریزد ، باید از داروهایی که قبلاً معرفی کردم و نیز از راه رفتن و عرق کردن در حمام و حجامت از ناحیه پشت استفاده کنند )) . ( 4 ) حکیم جرجانی نیز در کتاب ذخیره خوارزمشاهی که اولین و مهمترین کتاب طب سنتی به زبان فارسی است، فصل مشخصی را به حجامت اختصاص داده پیرامون قواعد و زمان مناسب آن سخن می گوید.
به خاطر همین تاکید پیامبر اکرم و ائمه معصوم علیهم السلام بر انجام حجامت و استفاده فراگیر طبیبان صاحب نام سنتی از این شیوه درمانی ، مردم ایران جایگاه ویژه ای برای آن قائل بودند بطوریکه دکتر پولاک طبیب ناصرالدین شاه در کتاب خود با عنوان (( ایران و ایرانیان )) که در سال 1865 در آلمان منتشر شده است می گوید: ( 7 )
(( بین دو استخوان کتف تقریباُ همه ایرانیان شیارهایی به چشم می خورد. در بدو امر خیال می کردم اینها آثار ضربه های چوب باشد تا این که دیدم ضربه چوب را فقط بر کف پا می زنند و از این لحظه دیگر متوجه اثر حجامت شدم . جریان حجامت کردن در سراسر مشرق زمین یکسان است و همان است که در مصر قدیم رایج بوده است . بخصوص اغلب حجامت را در مورد کودکان به کار می برند. ))
لازم به ذکر است که تحقیقات اخیر نشان داده است که حجامت موجب تقویت سیستم ایمنی می شود و این مسئله بخصوص در مورد کودکان که مستعد ابتلا به انواع امراض عفونی هستند حائز اهمیت است. زکریای رازی نیز در کتاب خود با عنوان جدری و حصبه توصیه می کند اطفال جهت پیشگیری از ابتلا به آبله حجامت شوند که این خود نشان از اعتقاد اطبای سنتی برنقش ایمنی زای حجامت است .

دکتر پولاک در ادامه می گوید :
(( غیر از بین دو کتف در سایر قسمتهای بدن نیز حجامت می کنند از جمله در پشت استخوان خاجی ( حجامت کمر ) ، در مفاصل ، روی طحال و ...

در اینجا ناگزیر از اعتراف به این مطلبم که من در مدت 30 سال اقامتم در ایران جز دو مورد هیچ عاقبت زیانباری از حجامت ندیدم و در این دو مورد هم دلاک را متهم می کردند که ابزار کثیف به کار برده است .)) و اما حادثه مهم در مورد حجامت در ایران ، مربوط به سال 1344 هجری شمسی است . در این سال و همزمان با وضع قانون نظارت بر درمان ، به شکل گسترده ای با حجامت مبارزه شد و ژاندارمها ، حجامها را در سراسر کشور دستگیر می کردند و بدین ترتیب این سنت درمانی پرسابقه بدون هیچ بررسی و تحقیق علمی ، از روند رفتارهای سنتی جامعه خارج شد و تنها در مناطقی از کشور که تحت تسلط کامل دولت نبود ، اجرا میشد و بالاخره به تناسب فراگیر شدن طب شیمیایی در سراسر جهان ونفوذ فرهنگ استعماری در جوامع مختلف که همراه با زدودن باورهای دینی و فرهنگی جوامع بود ،حجامت منسوخ شد وروشهای درمان دینی وسنتی از رفتارهای اجتماعی حذف گردید و نسل های جدید نیز به تدریج آن را فراموش کردند.

تا اینکه در سال 1364 در جمعی که به انگیزه کشف یک روش درمانی ساده ، ارزان و فراگیر تشکیل شده بود تا از طریق آن بتوان بخش عمده ای از مشکلات درمانی مردم جهان را درمان کرد سنت درمانی حجامت پیشنهاد و مورد توجه قرار گرفت و علیرغم جو فرهنگی و اجرایی نامناسب پیرامون حجامت ،اطلاعات مربوط به آن ساماندهی و ابزارهای اجرایی آن متناسب با شرایط روز طراحی گردید و پس از طی مراحل مقدماتی پژوهشی در سال 1369 در قالب موسسه تحقیقات حجامت ایران به ثبت رسید. به تدریج پزشکان عضو این موسسه شده و با مبانی و آثار درمانی حجامت آشنا شدند . سپس تعدادی از این پزشکان تحقیق پیرامون حجامت را موضوع پایان نامه خود قرار دادند. بعد از بدست آمدن نتایج علمی این پایان نامه ها ، سایر پزشکان بصورت روز افزون به عضویت موسسه تحقیقات حجامت ایران درآمدند که این روند همچنان ادامه دارد.
بدنبال رواج انجام حجامت در مطب پزشکان و عدم وجود دیدگاه شفاف و واقع بینانه پیرامون آن در دستگاه اجرایی وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، بخشنامه هایی مبنی بر ممنوعیت حجامت صادر و موجب برخوردها و ایجاد مشکلاتی گردید که منجر به تشکیل 7 پرونده قضایی علیه مجریان حجامت و محققین آن شد و تعداد زیادی از پزشکان نیز به دادگاه فراخوانده و محاکمه ولی اکثرا تبرئه شدند.
سرانجام بدنبال خلاف شرع شناخته شدن بخشنامه های وزارت بهداشت و ابطال آنها توسط دیوان عدالت اداری ، انجام حجامت در کشور رسمیت کامل یافت و به عنوان آخرین خبر وزارت بهداشت نیز اعلام آمادگی کرده است تا برای پزشکان پروانه انجام حجامت صادر نماید .

منابع : Reference
1- johann Abele,Daschropfen.Eine Be Wahrte Heil Methode , 1997
2 ـ جزایری غیاث الدین ، زبان خوراکیها، انتشارات امیر کبیر ، 1354
3 ـ ابن سینا ، قانون در طب ، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی ج اول
4 ـ محقق مهدی ، تاریخ پزشکی در اسلام و ایران ، انتشارات سروش 1374
5 ـ پایان نامه دکتر رضا منتظر با عنوان مقایسه ترکیب بیوشیمیایی خون وریدی با خون حجامت ، دانشگاه شهید بهشتی شماره 7522
6 ـ جرجانی سید اسماعیل ، ذخیره خوارزمشاهی ، انتشارات انجمن آثار ملی
7 ـ پولاک یا کوب ادوارد ، ایران و ایرانیان ، انتشارات خوارزمی، 1361
8 ـ خیراندیش حسین، حجامت از دیدگاه اسلام ، انتشارات اسلامی ، چاپ اول 1377
9 ـ طباطبائی علامه ، تفسیر المیزان ترجمه سید محمد باقر موسوی
10 ـ زکریای رازی ، جدری و حصبه
11 –الگود سیریل ، تاریخ پزشکی ایران ، انتشارات امیر کبیر ، 1371