تم درمانی

تم درمانی

تقریباً روزی نیست که در معرض رسانه‌های جمعی، پخش صوت و یا رایانه در معرض موسیقی قرار نگیریم، و البته معمولاً بدون انتخاب و بدون شناخت از تأثیرات ژرف و شگرف. و این در حالی است که، کمتر کسی موسیقی را بعنوان ابزاری حساس با تأثیرات ذهنی و بدنی عمیق می‌شناسد و از آن کمتر، کسانی که رژیم موسیقایی مناسب حال خود را بشناسند و به کار گیرند.

از دیر باز، موسیقی حین مناسک مذهبی، کار کردن، آیین‌های درمانی، جشن‌ها و مراسم اجتماعی به کار گرفته می‌شد و فقط در چند سده اخیر است که موسیقی به صورت یک فعالیت علمی مستقل در آمده است.

استفاده از موسیقی در جهت تأمین و ارتقا  سلامت آن هم در عصری که انسان بیش از همیشه نیاز به تأمین‌هایی برای مقابله با استرس‌های بسیار متنوع و پیچیده جهان نو دارد، راهی است برای پیوند دوباره موسیقی به نیازهای بنیادین و غنی‌تر نمودن سبک زندگی.

به اعتقاد گاستن (1962)، مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده موسیقی عبارتند از : ریتم(ضرباهنگ) و ملودی(آهنگ)، که آهنگساز از طریق آنها ایده‌ها و احساسات خود را منتقل می‌کند.

در انتخاب موسیقی مناسب برای هر فرد و هر جمعیت، می‌توان به عناصر ساختاری موسیقی توجه کرد. در یک برخورد تحلیلی می‌توان به اثرات روان شناختی ریتم‌ها، ملودی‌ها، فرم و ارکستراسیون (انتخاب سازها) موسیقی پرداخت. در برخی موسیقی‌های عوامانه و بازاری ممکن است تأثیرات برخی عناصر، متضاد برخی دیگر باشد. مثلاً یک ریتم تند و انرژی‌زا با یک ملودی و آواز محزون همراه شده و از همین رو می‌تواند شنونده را دچار احساس سردرگمی و کلافه‌گی نماید. اما، در بررسی ترکیبی و کل نگرانه موسیقی، به ایده‌ها و احساسات حاصل از آن توجه می‌شود، به این تأثیر «تم» گفته می‌شود. این مقوله را در موسیقی درمانی «تم درمانی» نامیده‌ایم.

* شیوه‌های موسیقی درمانی

طبق یک بررسی متاانالیز، که توسط استندلی و همکارانش (1992) بر روی 55 پژوهش تجربی موسیقی درمانی انجام شده است، هفت روش عمده موسیقی درمانی عبارتند از:

1) شنیدن موسیقی غیرفعال
2) شرکت در برنامه‌های فعال موسیقی
3) موسیقی و مشاوره
4) موسیقی و موضوعات تحولی و آموزشی
5) موسیقی و تحریک
6) موسیقی و بازخورد زیستی
7) فعالیت‌های گروهی موسیقایی

همان گونه که ملاحظه می‌نمایید، نخستین و عمده‌ترین روش موسیقی درمانی، شنیدن موسیقی غیرفعال(Passive Music Therapy) می‌باشد، که در این روش درمانگر بر حسب نوع اختلال به تجویز یک موسیقی خاص می‌پردازد.
 

* ملاک‌های تجویز موسیقی

برای تجویز موسیقی نمی‌توان ملاک‌هایی دقیق و کمی قائل شد و با یک سری دستورالعمل‌ها و پرسش‌های محدود به طور قاطع، موسیقی اختصاصی یک فرد، یک بیماری و یا یک سیستم حیاتی را تعیین نمود، زیرا مانند دیگر درمان‌های بالینی، نیاز به مهارت بالینی در شناخت تفاوت‌های فردی، مسایل فرد و البته ارائه برنامه موسیقایی مناسب توسط موسیقی درمانگر دارد.

در تجویز موسیقی به طور سنتی، شناخت طبع فرد یا حتی طالع او در نظر گرفته می‌شود ولی در روش‌های جدید بیشتر از شرح حال بالینی، شناخت رگه‌های شخصیتی فرد و مشکلات جسمی و روانی‌اش استفاده می‌شود. برخی موسیقی‌ها ممکن است تداعی‌گر تجربیات و هیجانات خاصی برای فرد باشد و یا با برخی زمینه‌های فرهنگی ارتباطی عمیق داشته باشد ولی صرف نظر از این شرطی‌شدگی‌ها، موسیقی زبانی بسیار انتزاعی، جهانی و غیر شرطی برای ارتباط بالینی است، چرا که روش‌هایی که با زبان سر و کار دارد - هر کلمه‌ایی، هر جمله‌ایی و هر متنی - تداعی‌ها و تأویل‌های خاص خود را در هر زبان، هر فرهنگ و هر فرد دارد.

* تم درمانی چیست؟

نخستین بار افلاطون فیلسوف یونانی، در کتاب «جمهور» به طبقه‌بندی تم‌ها پرداخت. وی مقام میکسولیدین را حزین، مقام دورین و فریژین را محرک و مقام لیدین را نشاط‌آور تعریف نمود. سپس در سال 1918 اواسیلیوس، تم‌ها را به چهار گروه تقویتی tonic، محرک simulative، آرام‌بخش sedative، خواب‌آور narcotic، طبقه‌بندی نمود. در ایران نیز برای نخستین‌بار، زاده محمدی(1381) براساس حالتهای روان‌شناختی و تأثیرات عاطفی، تم‌های موسیقی را به هفت گروه زیر طبقه‌بندی نمود:

1) تم‌های آرام ساز Relaxation Themes
2) تم‌های خلق ساز Mood - Making Themes
3) تم‌های جسمانی ساز Somatization Themes

بنابراین تعریف تم درمانی در واقع تجویز موسیقی براساس تم و تأثیر احساسی و شناختی موسیقی است. در زیر به ویژگی‌های موسیقایی و روان‌شناختی هر یک از تم‌های بنیادین و موارد عمومی تجویز آنها اشاره می‌شود.
 

* تم‌های آرام ساز
تم‌های آرام ساز دارای ریتم و ملودی ساده و یکنواخت بوده و حداقل القای خلق را دارا می‌باشند. تحریک کننده و مهیج نیستند. به عبارت دیگر، از لحاظ هیجانی و عاطفی خنثی هستند. تأثیرات روانی حرکتی در آنها اندک بوده و بیشتر در سطح شناخت اثر می‌گذارند.
در موسیقی غربی، آثار بسیاری به ویژه در موسیقی‌های الکترونیک مانند بسیاری از آثار کیتارو، ونجلیس و قطعات ارکسترهای پاپ مانند جاز ملایم، دارای تم آرام‌‌بخش هستند. بسیاری از تک نوازی‌ها نیز تأثیر آرام‌بخش دارند. برخی از آثار کلاسیک غربی و به ویژه سبک‌های لاروک(هرچند دارای تنوع در ریتم و ملودی و دینامیک هستند) نیز مناسب می‌باشند.
موسیقی دستگاهی ایران، به دلیل القا  خلق جندان مناسب این کار نیست، اما از این میان، برخی از قطعات ماهور تم آرام‌بخش دارند. موسیقی‌های آرام ساز برای مطالعه، رانندگی(به ویژه در مسیرهای پر ترافیک) و محل کار می‌تواند مفید باشد.
یکی از تقسیمات فرعی تم‌های آرام ساز، تم‌های خلسه ساز Trance - Making Themes است. از آنجا که خلسه در واقع نوعی آرامش پیشرونده و ناب‌تر است، این تم‌ها نیز آرامشی عمیق‌تر و ناب‌تر را ایجاد می‌کنند.  تم‌های خلسه ساز، ضمن دارا بودن ویژگی‌های تم‌های آرام ساز، با محدود کردن میدان توجه، تأثیر بر امواج مغزی و کاهش ضربان قلب و تنفس، حالتی از سبکی و خلسه به همراه آرامش عمیق را ایجاد می‌کند، به همین دلیل مناسب رانندگی و مطالعه نمی‌باشند و از آن می‌تواند برای کاهش اضطراب، بی‌خوابی و ایجاد حالت هیپنوتیزم، آرام سازی و تمرینات مراقبه استفاده شود. چنین تمی را در آثار کلاسیک غربی، در سبک امپرسیونیسم که گونه‌ای ابهام و تعلیق را ایجاد می‌کند، می‌توان دریافت. همچنین موسیقی‌های سماعی(دف همراه ساز) که ریتمی یکنواخت و یا چرخشی دارند، برای ایجاد خلسه مناسبند. این آثار را تم‌های خلسه ساز نمایشی نامیده‌ایم.

 
* تم‌های خلق ساز
این تم‌ها دارای ریتم و ملودی غنی و متنوع هستند به طوری که منجر به القای خلق‌هایی همچون غم Blue یا سرخوشی Elation می‌گردد. بسیاری از قطعات موسیقی اصیل ایرانی دارای چنین ویژگی هستند. با شنیدن این تم‌ها، یک حالت خلقی، بسته به نوع و شرایط روان‌شناختی شنونده، ایجاد می‌گردد. موسیقی اغلب فیلم‌ها نیز دارای ویژگی‌های خلق ساز می‌باشد.
تم‌ها خلق ساز در سطح هیجان عمل می‌کنند. این تم‌ها دارای طیفی وسیع از آرام ساز تا جسمانی ساز هستند. کرانه آرام ساز آنها دارای حالتی خلسه ساز و کرانه جسمانی ساز آنها، تم‌های نمایشی را به وجود می‌آورند.
 

*تم‌های جسمانی ساز
این تم‌ها دارای ریتم و ملودی بسیار متنوع و اغلب دینامیک قوی و تمپوی تند بوده، به طوری که شنونده را به انجام حرکات بدنی وا می‌دارد. تأثیرات روانی حرکتی و اتونومیک آنها بالاست. این تم‌ها در سطح بدن عمل می‌کنند.
در استفاده از این تم‌ها باید به عامل زمان و شرایط روان‌شناختی شنونده توجه گردد. به طوری که یک تم جسمانی ساز به هنگام خواب ممکن است علاوه بر بی‌خوابی منجر به سردردهای تنشی گردد.
یکی از تقسیمات فرعی این تم، تم‌های نیرو ساز Force - Making Themes می‌باشد که در آنها، عامل ریتم و دینامیک اهمیت ویژه‌ای دارد و اغلب برای فعالیت‌های ورزشی مناسب است. از دیگر تقسیمات فرعی تم‌های جسمانی ساز، تم‌های نمایشی Hysteroid Themes می‌باشد که در واقع یک تم ترکیبی است، زیرا دارای عناصری از تم خلق ساز می‌باشد. انواع موسیقی‌های شش هشتم ایرانی، راک و ... دارای چنین حالتی هستند. یکی از کاربردهای تم‌های جسمانی ساز، در صورت استفاده مناسب، تخلیه هیجانات است.